КъМКъУ-ну физика бла математика институту

Х.М. Бербеков атлы Къабарты-Малкъар къырал университетни физика бла математика институтуну таматасыны орунбасары Жаболаны Жабраилни жашы Жамал.  Минг тогъуз жюз тохсан сегизинчи жылда Къара суу элни орта школун бошап, ол жыл окъуна бизни университетни математика факультетине киргенди. Эки минг тёртюнчю жылда прикладной математика эм информатика жаны бла магистратураны ётюп аспирантурада окъууну башлайды. Эки минг алтынчы жылдан а кесини устазлыкъ-преподавательлик жолунда дифференциациялы уравненияла кафедрасында урунургъа киргенди. Эки минг он алтынчы жылдан институтну таматасыны орунбасары болуп урунады.

Бизни алчы университетибизни физико-математика факультети къырал педагогика институт ачылгъанлы бери ишлейди, ол а озгъан ёмюрню отуз экинчи жылыды. Минг тогъуз жюз жетмиш жетинчи жылда ол экиге бёлюнеди эм физика бла математика факультетле боладыла, эки минг он алтынчы жылдан экисин бирге къошуп, физика бла математика институту деп айтылып келеди.

Бизни институтда билим бериу юч тюрлю система бла бардырылады – бакалавриат, магистратура эм аспирантура. Бакалавриат бла хазырлыкъгъа математика бла физика киредиле. Магистратурада жаланда математика усталыкъгъа аладыла. Биз умут этгенибизча, физика жанлы магистратура жангыдан кийирилир. Аспирантурада билимин ёсдюрюрге сюйгенлеге уа математикадан да физикадан да окъургъа онг барды.

Бизни институтда дагъыда бир жангылыкъ – магистратурада жангы тюрлю направление барды – актарная математика деп алайды аны аты – ол магъана математика жаны бла билим алыуду, кесине математикалы битеу онгланы, процентлени чыгъаргъанда, финанслы фондлагъа математикалы моделированияланы кийиреди. Сёз ючюн, адамланы жыл санлары бла байламлы кёпжыллыкъ страхованияда, башхача айтханда, жашауну бла пенсиялы страхованияда.

Билим бериуню кезиуюнде бизни студентле республикабыздан сора да къыралны башха регионларында билим бериу системала бла шагъырейленирге онг табадыла, школла, колледжле эм кёп башха учрежденияла бла. Студентлерибизни практикаларын бардырыу эм ишчи жерле табыу онглары кенгди – педагогика, информациялы технологияла бла экономика колледжлерибиз, Россей илму академиясыны Къабарты-Малкъарда илму арасыны прикладной математика бла автоматизациялы илму-тинтиу институту.

Кесибизни университетибизни алгъанда уа, институтха кенг онгла берилгендиле – онеки окъуу-илму лабораториябыз барды, Басхандагъы Нейтрино обсерваторияны лабораториясы ол санда, Севкаврентген –Д завод эм башха. Бу организацияла студентлени практикаларын бардырыу базалача да саналадыла.  Бизни институт саулукъ сакълау организациялагъа бийик квалификациялы физиклени чыгъарады, битеулю бла орта профессионал билим берген учреждениялагъа устазланы хазырлайды. Медицина физикле саулукъ сакълау учрежденияланы багъыу диагностикалы белюмлеринде, медицина приборла чыгъаргъан эм билим бериу организациялада ишлеяладыла. Аны бла бирге физика белюмде окъугъанла атом бла ядерный спектроскопия деген магъана да къошулуп, бийик технологиялы оборудованиялары болгъан жерледе урунадыла, физикалы компьютер мадарлы алгоритмли айныу жолланы модельлерин къурагъан жерледе, ол санда экономикалы бла социально. Бу ангылам къыйынды, алай, иги сагъыш этсек, жашауубузда бюгюнлюкде кеп жангылыкъла бла байламлы тюз илмула болмай айныр амал жокъду да, аны ючюн энчи чертебиз быллай шартланы.

Жаш адамла бизни институтда билим алып уллу жашаугъа чыкъгъанда, ишчи онглары аман тюйюлдю. Анга юлгюге кёрюмдюлени эсгертирге боллукъбуз. Сёз ючюн, университетибизни башха институтларыны выпускниклери бла тенглешдирип къарагъанда, иш тапхан студентлерибизни саны бек бийикге саналады эм окъуп бошагъанладан жетмиш беш процентге жетеди.

Институтубузда, башха бёлюмледеча, бюджет жерле, хакъ бла окъурча онгла да бардыла. Аланы юслеринден айтханда, бакалавриат жаны бла математикада жыйырма, физикада уа отуз бюджет жер барды. Магистратурада – математикада онеки бюджет жери.

Келишим этип окъугъанла, ангылагъаныбызча, билим алыугъа ырысхы тёлейдиле. Математикада ол токъсан бла жарым мингди, физикада уа жюз алты минг юч жюз сом. Алай былайда чертирге керекди. Ол багъала тюрлене барыучудула.

Бизни физика эм математика институтну программалары кенгди эм бек сейир – преподавательлени бла студентлени «академиялы мобильность» деген программасы жашауда бардырылады. Ол да Дубна шахардагъы ядерный тинтиуле бирлешдирилген институту, Шимал Осетия-Алания республикада Хетагуров атлы къырал университети, Владикавказны университети эм башха бийик окъуу юйле бла келишимни хайырынданды.

Дагъыда былайда черте кетерге сюеме – «Ачыкъ университет» электрон билим алыу хал къыралыбызда алчы шартладан бириди да, бизде да дистанциялы билим алыуда иги атламла этилгендиле. Анга шагъатлыкъ коронавирус инфекция кенг жайылгъанда билим алыу жолла тюрленгенлери да этеди. Иги кесек заманны ичинде окъутуу программа дистанциялы амал бла баргъанды. Студентле осал ишлемегендиле, преподавательле бла къаты байламлыкъ болгъанды, билим алыулары артха къалмагъанды дерчады.

Студентлеге хар не жаны бла да болушлукъ бериледи, аланы жашау онглары эсге алынадыла, билимге ал бурууларына къаралады, къошумчулукъ этерге жолла бардыла, онгла да. Сёз ючюн, иги билим кёргюзтген студентлерибиз академиялы стипендиягъа тийишли боладыла. Институтну, университетни окъуу, жамауат, маданият, илму бла спорт жашаууна тири къатышхан студентлеге уа академиялы стипендияны да кётюрюп бередиле. Андан сора да бизде къыйын жашау болумгъа тюшген студентле социально стипендия да аладыла, башха энчи стипендияла. Керек болса, ырысхы болушлукъ бериледи.

Бизни институтха окъургъа кирирча къырал экзаменле бергенде тийишли балла алыргъа керекди.  Математика бёлюмде: математикадан – отуз тогъуз балл, орус тилден – къыркъ балл, андан сора да айырып информатика бла компьютер технология дерсден – къыркъ тёрт. Физикадан – отуз тогъуз балл, химиядан да – отуз тогъуз, тыш къыраллы тил предметден – отуз балл.

Физика бёлюмге киреме деген окъуучу отуз тогъуз, орус тилден а къыркъ балл къоллу болургъа керекдиле, андан сора да айырып математикадан – отуз тогъуз балл, информатика бла компьютер технологиядан – къыркъ тёрт, химиядан – отуз тогъуз балл, тыш къыраллы тилден а – отуз балл.

Бизни институтда илму иш бла кюреширча кенг онгла къуралгъандыла. Бизге окъургъа кирген студентле биринчи курсдан окъуна преподавательлени башчылыкълары бла илму иш бла кюреширге онг табадыла, конференциялагъа къатышыргъа, кеслерини ишлерин а илму журналлада басмаларгъа. Институтубузну аслам аудиториясы лекциялы, практикалы халли жарашдырылыпдыла, юч компьютер классыбыз барды, жыйырмадан артыкъ окъуу лабораториябыз, планетарийибиз окъуна.

Билим алыудан сора да бизни институтда студентле кертиден да сейир жашау этерге боллукъдула. Ала асламында волонтерлукъ иш бла кюреширге сюедиле. Творчестволу бла спорт секцияланы саны кёпдю, фахмуларына кёре алагъа жюрюйдюле, сейирлери бла кружоклагъа.

Студентлени жашар онглары да игиди, университет кереклилеге общежитлеринде жерле береди.

Х.М. Бербеков атлы Къабарты-Малкъар къырал университет жылдан жылгъа кесини айныу жолуна кеп жангылыкъла, амалла къоша барады, аны бла уа жашауундан сейир этеди, билим бериу онгларын кенгертеди. Ректор Юрий Альтудов келгенли бери уа ол кёз кёре иги жанына тюрленнгенди. Билим алыуну къой да, тегерекни тапландырыу ишлеге да уллу эс бурулады. Аудиториялада, бёлюмлени битеу корпусларында да, керек болса, ремонт ишле тохтамаучудула. Ол тизмеде бизни институт, физика усталыкъ корпус да барды. Студентлени къоркъуусузлукъларын жалчытырча, сёз ючюн, студент шахарчыкъны тёгереги бла темир чалдишле орнатылгъандыла, университетге жаланда эркинлик пропуск бла кирирге боллукъду. Саулукъларына чып салыннган жаш адамлагъа эм сакъатлагъа уа «Доступная среда» программа хайырланнганды.

Дагъыда къошаргъа тийишлиди – бизни университетни айныуун алгъа элтген Приоритет эки минг отуз программа жарашдырылгъанды, анга бизни институт да тири къатышады – барыбыз бирге билим алыу жолну кенгертирге, алчыланы санында турургъа, бирлешип, жашауубузну билимли этерге ал бурупбуз.

Подготовила: Мадина Токмакова (республиканское радио)